निद्राले हाम्रो शरीरको विभिन्न पक्षहरूको स्वास्थ्य जोगाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गरेको स्पष्ट हुँदै गएको छ, जसमा मस्तिष्क स्वास्थ्य र मानसिक स्वास्थ्य पनि पर्दछ। युनाइटेड किङ्डमको युनिभर्सिटी अफ यर्क र युनिभर्सिटी अफ इस्ट एङ्ग्लियाले गरेको नयाँ अध्ययन – जसको निष्कर्ष पि.एन.ए.एस जर्नलमा प्रकाशित छ – निद्रा, मस्तिष्क र मानसिक स्वास्थ्यबीचको सम्बन्धको झनै रोचक पक्षमा केन्द्रित छ।

यस अध्ययनले निद्राको अभावले मस्तिष्कको अवाञ्छित सम्झनाहरू दबाउने क्षमतालाई असर गर्ने देखाएको छ, जसले चिन्ता, डिप्रेसन, र पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डर जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा योगदान दिन सक्छ।

अध्ययनको उद्देश्य
यस अध्ययनका सहलेखक तथा युनिभर्सिटी अफ इस्ट एङ्ग्लियाका मनोविज्ञानका प्राध्यापक मार्कस ह्यारिङ्टन, पीएचडी का अनुसार, यो अनुसन्धानले कतिपय मानिसहरूले जत्ती नै ठूलो आघातजन्य घटना भए पनि सहज रूपमा लिन्छन् भने तर कतिले गम्भीर मानसिक समस्याहरू भोग्ने गर्दछन् भन्ने प्रश्नको उत्तर खोजेको छ।

उनी भन्छन्, ‘हामीमध्ये धेरैले आफ्नो जीवनमा कुनै न कुनै समय आघातजन्य अनुभव गर्छौं, तर किन थोरै मात्र व्यक्तिहरू पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डरबाट ग्रस्त हुन्छन्?’

एक प्रमुख कारक निद्राको अभाव रहेको भन्दै उनी थप्छन्, ‘हामीलाई थाहा छ कि आघातपछि कमजोर निद्राले पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डरको सम्भावना बढाउँछ। तर निद्रा गुमाउँदा कुन तत्वले मानिसलाई पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डर तथा अन्य मानसिक स्वास्थ्य समस्याप्रति बढी संवेदनशील बनाउँछ भन्ने अझै स्पष्ट छैन।’

अध्ययनको तरिका
अध्ययनमा १८ देखि ३० वर्ष उमेर समूहका ८५ जना स्वस्थ वयस्कहरूलाई सहभागी गराइएको थियो जसलाई दुई समूहमा बाँडिएको थियो:

४३ जनालाई रातभरि जागै बस्न लगाइयो भने बाँकीलाई राम्रो निद्रा पर्ने गरी सुत्न दिइयो।

यसपछि, सहभागीहरूलाई स्मृति नियन्त्रण गर्ने क्षमता जाँच्न गरियो, जहाँ विभिन्न तस्बिरहरू (जसमा केही नकारात्मक दृश्यहरू थिए, जस्तै: कार दुर्घटना) देखाइयो।
रातको निद्रा पुराएका र निद्रा नपुराएका दुवै समूहहरुलाई ती दृश्यहरू सम्झन वा बिर्सन निर्देशन दिइयो। फंसनल म्यागनेटिक रेजोनेन्स इमेजिङ प्रविधिबाट उनीहरूको मस्तिष्क गतिविधि परीक्षण गरियो।

अध्ययनको निष्कर्ष
१. निद्राको अभावले मस्तिष्कलाई नराम्रा सम्झनाहरू दबाउन कठिन बनाउँछ:

निद्रा नपुगेका व्यक्तिहरूमा दायाँ डोर्सोल्याटेरल प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्स भन्ने मस्तिष्क क्षेत्र कम सक्रिय देखियो, जसले भावना नियन्त्रण र अवाञ्छित सोचहरू रोक्न मद्दत गर्छ।

राम्रो निद्रा पुराएका व्यक्तिहरूमा भने यो क्षेत्र बढी सक्रिय थियो, जसले उनीहरूलाई नराम्रा सम्झनाहरू नियन्त्रण गर्न सजिलो बनायो।

२. आर.इ.एम निद्राले मस्तिष्कलाई पुनर्स्थापना गर्छ:
अध्ययन अनुसार, आर.इ.एम निद्रा बढी लिएका व्यक्तिहरूको मस्तिष्कले अवाञ्छित सम्झनाहरू नियन्त्रण गर्न राम्रो प्रतिक्रिया देखायो।
आर.इ.एम निद्रामा हुँदा हाम्रो मस्तिष्कले दिनभरि भएका भावनात्मक घटनाहरूलाई प्रक्रियाकरण गर्छ।

मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव
अध्ययनले देखाएको छ कि निद्राको कमीले अवाञ्छित सम्झनाहरूलाई हटाउन नसक्ने स्थितिमा पुर्‍याउन सक्छ, जसले चिन्ता, डिप्रेसन र पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डर जस्ता समस्या निम्त्याउन सक्छ।
मनोरोग विशेषज्ञ प्रोफेसर क्यारोलिन होर्टन का अनुसार, ‘यो अध्ययन निकै महत्त्वपूर्ण छ। यसले निद्रा र मानसिक स्वास्थ्यबीचको सम्बन्ध बुझ्न नयाँ दिशामा अनुसन्धानको ढोका खोल्नेछ।’

निद्राको सुधारले मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न सक्छ।

विशेषज्ञहरूका अनुसार, गहिरो निद्राको पुनर्स्थापना गर्न सकेमा मानसिक स्वास्थ्य सुधार हुन सक्छ।

डाक्टर ह्यारिङ्टन भन्छन्, ‘अनुसन्धानकर्ताहरूले हाल आर.इ.एम निद्रा सुधार्ने उपायहरू विकास गरिरहेका छन्, जसमा ध्वनि प्रविधिहरूको प्रयोग गरी गहिरो निद्रा ल्याउने प्रयास भइरहेको छ।’

तर अहिलेसम्म यी अनुसन्धान सुरुवाती चरणमै छन्, त्यसैले नियमित राम्ररी निद्रा पुर्‍याउनु नै मानसिक स्वास्थ्यका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपाय हो।

निष्कर्ष
यो अध्ययनले निद्राको गुणस्तर मानसिक स्वास्थ्यको लागि महत्त्वपूर्ण रहेको देखाएको छ। राम्रो निद्राले मस्तिष्कलाई नराम्रा सम्झनाहरू दबाउन सहायता गर्छ, जसले पोष्ट-ट्रअमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डर, डिप्रेसन र चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

अतः नियमित निद्रा पूरा गर्ने, राम्रो निद्राका लागि उचित वातावरण सिर्जना गर्ने र आर.इ.एम निद्रालाई बढावा दिने उपायहरू अपनाउने महत्वपूर्ण रहेको विशेषज्ञहरू बताउँछन्।